
ความหมายของพุทธศาสนสุภาษิต
“พึงรักษาจิตของตน เหมือนคนประคองบาตรเต็มด้วยน้ำมัน”
พุทธศาสนสุภาษิต “พึงรักษาจิตของตน เหมือนคนประคองบาตรเต็มด้วยน้ำมัน” มาจากบาลีบทว่า เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข (ขุ. ชา. เอก. ๒๗/๓๑.)
ความหมายโดยละเอียด
- เตลปตฺตํ (เตลปตฺตํ): บาตรน้ำมัน บาตรที่บรรจุน้ำมัน (เตล แปลว่า น้ำมัน, ปตฺต แปลว่า บาตร ภาชนะ)
- ยถา (ยถา): เช่น อย่างไร เหมือน
- ปริหเรยฺย (ปริหเรยฺย): พึงประคอง พึงรักษา พึงระวัง (เป็นกิริยาในวิธิตลิงค์ บุรุษที่ 3 เอกพจน์ หมายถึง เขาพึงประคอง)
- เอวํ (เอวํ): ฉันนั้น อย่างนั้น เช่นนั้น
- สจิตฺตํ (สจิตฺตํ): จิตของตน จิตใจของตน (ส แปลว่า ของตน, จิตฺต แปลว่า จิตใจ)
- อนุรกฺเข (อนุรกฺเข): พึงรักษา พึงตามรักษา พึงเฝ้าระวัง (เป็นกิริยาในวิธิตลิงค์ บุรุษที่ 3 เอกพจน์ หมายถึง เขาพึงรักษา)
เมื่อรวมกันแล้ว เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข จึงแปลว่า เขาพึงประคองบาตรน้ำมันอย่างไร พึงตามรักษาจิตของตนฉันนั้น หรือ พึงรักษาจิตของตน เหมือนคนประคองบาตรที่เต็มไปด้วยน้ำมัน
ความหมายและนัยยะสำคัญ:
สุภาษิตนี้ใช้ภาพเปรียบเทียบที่เห็นได้ชัดเจน คือ การประคองบาตรที่เต็มไปด้วยน้ำมัน เพื่อสื่อถึงความละเอียดอ่อนและความสำคัญของการดูแลรักษาจิตใจ น้ำมันในบาตรนั้นง่ายต่อการหกเลอะเทอะ หากประคองไม่ดี ดังนั้น การรักษาจิตใจก็เช่นกัน ต้องใช้ความระมัดระวังและความใส่ใจเป็นอย่างมาก
ความหมายโดยนัยคือ:
- ความเปราะบางของจิต: จิตใจมีความเปราะบางและอ่อนไหวต่อสิ่งเร้าต่างๆ ทั้งจากภายใน (เช่น กิเลส อารมณ์) และภายนอก (เช่น คำพูด การกระทำของผู้อื่น)
- ความสำคัญของการมีสติ: การประคองบาตรน้ำมันต้องใช้สติและความตั้งใจอย่างมาก เช่นเดียวกับการรักษาจิตใจ ต้องมีสติรู้ตัวอยู่เสมอในสิ่งที่กำลังคิด พูด และทำ
- การควบคุมกิเลส: กิเลสต่างๆ เปรียบเสมือนสิ่งที่จะทำให้น้ำมันหกเลอะเทอะ การควบคุมกิเลสจึงเป็นสิ่งสำคัญในการรักษาจิตใจให้บริสุทธิ์
- ความเพียรพยายาม: การรักษาจิตใจเป็นกระบวนการที่ต้องใช้ความเพียรพยายามอย่างต่อเนื่อง ไม่สามารถทำได้เพียงชั่วครั้งชั่วคราว
ความสอดคล้องกับหลักธรรมในพระพุทธศาสนา:
สุภาษิตนี้สอดคล้องกับหลักธรรมสำคัญในพระพุทธศาสนาหลายประการ เช่น:
- สติ: การเจริญสติเป็นการฝึกให้มีสติรู้ตัวอยู่เสมอ ซึ่งเป็นพื้นฐานสำคัญของการรักษาจิตใจ
- อินทรียสังวร: การสำรวมอินทรีย์ทั้ง 6 (ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ) เป็นการป้องกันไม่ให้กิเลสเข้ามารบกวนจิตใจ
- การเจริญภาวนา: การทำสมาธิและการเจริญวิปัสสนาเป็นการฝึกฝนและพัฒนาจิตใจให้เข้มแข็งและมั่นคง
ประโยชน์ของการรักษาจิตของตน:
- ลดความทุกข์: จิตใจที่ได้รับการดูแลรักษาอย่างดีจะไม่ถูกกิเลสและอารมณ์ต่างๆ ครอบงำ ทำให้ลดความทุกข์และความวุ่นวาย
- เพิ่มความสุข: จิตใจที่สงบและบริสุทธิ์จะนำมาซึ่งความสุขที่แท้จริง
- พัฒนาปัญญา: การรักษาจิตใจเป็นพื้นฐานของการพัฒนาปัญญา ทำให้เข้าใจความจริงของชีวิตและโลก
- ดำเนินชีวิตอย่างมีคุณภาพ: จิตใจที่ดีจะส่งผลให้การดำเนินชีวิตในทุกด้านดีขึ้น
ดังนั้น “พึงรักษาจิตของตน เหมือนคนประคองบาตรเต็มด้วยน้ำมัน” หรือ “เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข” เป็นคำสอนที่เตือนใจให้เราใส่ใจดูแลรักษาจิตใจของตนเองอย่างดีที่สุด เพื่อให้พ้นจากความทุกข์และพบกับความสุขที่แท้จริง