เจดีย์พุทธคยา หรือ มหาโพธิเจดีย์ (Mahabodhi Temple) คือพุทธสถานอันเป็นหัวใจของชาวพุทธทั่วโลก ตั้งอยู่ ณ ตำบลพุทธคยา อำเภอคยา รัฐพิหาร ประเทศอินเดีย เจดีย์แห่งนี้สร้างขึ้น ณ จุดที่เจ้าชายสิทธัตถะได้บรรลุพระอนุตรสัมมาสัมโพธิญาณเป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทำให้สถานที่แห่งนี้กลายเป็นหนึ่งในสี่สังเวชนียสถานที่สำคัญที่สุดและได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลกโดยองค์การยูเนสโก (UNESCO) เมื่อปี พ.ศ. 2545
ความสำคัญสูงสุดทางพระพุทธศาสนา
เจดีย์พุทธคยาเป็นอนุสรณ์สถานแห่งการตรัสรู้ ซึ่งเป็นเหตุการณ์ที่ก่อให้เกิดพระพุทธศาสนาขึ้นในโลก เป็นศูนย์รวมจิตใจของพุทธศาสนิกชนที่เดินทางมาจาริกแสวงบุญจากทั่วทุกมุมโลก เพื่อสักการะสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ที่พระพุทธองค์ทรงค้นพบสัจธรรมอันประเสริฐ
ภายในอาณาบริเวณของมหาโพธิเจดีย์ ประกอบด้วยพุทธสถานสำคัญหลายแห่งที่เป็นดั่งประจักษ์พยานแห่งพุทธประวัติ
ประวัติศาสตร์การก่อสร้างและบูรณะ
ประวัติของเจดีย์พุทธคยามีความยาวนานและผ่านเหตุการณ์สำคัญมาหลายยุคสมัย
- ยุคพระเจ้าอโศกมหาราช (ประมาณพุทธศตวรรษที่ 3): หลังจากพระเจ้าอโศกมหาราชทรงเลื่อมใสในพระพุทธศาสนา พระองค์ได้เสด็จมายัง ณ สถานที่ตรัสรู้ และทรงโปรดให้สร้าง “พระแท่นวัชรอาสน์” (Vajrasana) หรือ “โพธิบัลลังก์” ด้วยหินทรายสีแดงล้อมรอบโคนต้นพระศรีมหาโพธิ์ เพื่อเป็นเครื่องหมายระบุจุดที่พระพุทธองค์ประทับนั่งตรัสรู้ และได้สร้างสถูปขนาดเล็กไว้ในบริเวณใกล้เคียง
- ยุคราชวงศ์คุปตะ (ประมาณพุทธศตวรรษที่ 10-12): องค์มหาโพธิเจดีย์องค์ปัจจุบันได้ถูกสร้างขึ้นในยุคนี้ มีลักษณะทางสถาปัตยกรรมที่โดดเด่น เป็นเจดีย์ทรงสี่เหลี่ยมยอดแหลมสูงตระหง่าน
- ยุคเสื่อมและการทิ้งร้าง: หลังจากการล่มสลายของราชวงศ์ที่อุปถัมภ์พระพุทธศาสนาและการรุกรานของกองทัพมุสลิม พุทธคยาได้ถูกทอดทิ้งและชำรุดทรุดโทรมไปตามกาลเวลาเป็นเวลาหลายร้อยปี จนถูกดินทับถมเกือบมิดองค์เจดีย์
- ยุคแห่งการฟื้นฟู:
- พ.ศ. 2404: พระเจ้ามินดงแห่งพม่าได้ส่งคณะทูตมาบูรณะ แต่ยังไม่แล้วเสร็จ
- พ.ศ. 2423: เซอร์ อเล็กซานเดอร์ คันนิงแฮม นักโบราณคดีชาวอังกฤษ ได้ทำการขุดค้นและบูรณะครั้งใหญ่ตามหลักฐานทางโบราณคดี ทำให้มหาโพธิเจดีย์กลับมามีสภาพที่สมบูรณ์ดังที่เห็นในปัจจุบัน
- พ.ศ. 2492: รัฐบาลอินเดียได้ออกกฎหมายให้การดูแลพุทธคยาอยู่ภายใต้คณะกรรมการร่วมพุทธ-ฮินดู
- พ.ศ. 2545: ได้รับการประกาศให้เป็นมรดกโลก
สถาปัตยกรรมและองค์ประกอบสำคัญ
1. องค์พระมหาเจดีย์:
- มีลักษณะเป็นเจดีย์ทรงสี่เหลี่ยม (ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์หรือทรงศิขระ) ก่อด้วยอิฐ สูงประมาณ 55 เมตร (180 ฟุต)
- ประกอบด้วยเจดีย์ประธานองค์ใหญ่ตรงกลาง และมีเจดีย์ขนาดเล็กอีก 4 องค์ตั้งอยู่บนฐานทั้งสี่มุม
- ภายในประดิษฐาน พระพุทธเมตตา พระพุทธรูปปางมารวิชัย ศิลปะปาละ ทำจากหินแกรนิตสีดำ อายุกว่า 1,400 ปี ซึ่งได้รับการหุ้มด้วยทองคำจากพุทธศาสนิกชนผู้มีจิตศรัทธา
2. ต้นพระศรีมหาโพธิ์:
- ตั้งอยู่ด้านทิศตะวันตกขององค์เจดีย์ เป็นหน่อที่สืบเชื้อสายโดยตรงจากต้นเดิมที่พระพุทธองค์ประทับตรัสรู้ เป็นสัญลักษณ์ที่มีชีวิตของพระพุทธศาสนา
3. พระแท่นวัชรอาสน์:
- แท่นหินทรายสีแดงที่พระเจ้าอโศกมหาราชสร้างไว้ใต้ต้นโพธิ์ เป็นสัญลักษณ์แทน “บัลลังก์เพชร” อันเป็นสถานที่ที่พระพุทธเจ้าทรงเอาชนะหมู่มารและบรรลุพระโพธิญาณ ชาวพุทธเชื่อว่าที่นี่คือ “สะดือโลก”
4. สัตตมหาสถาน:
- คือสถานที่ 7 แห่งที่พระพุทธองค์ทรงประทับเสวยวิมุตติสุข (ความสุขอันเกิดจากความหลุดพ้น) ตลอด 7 สัปดาห์หลังการตรัสรู้ ซึ่งตั้งอยู่โดยรอบองค์เจดีย์ ได้แก่:
- สัปดาห์ที่ 1: ประทับ ณ โพธิบัลลังก์ ใต้ร่มพระศรีมหาโพธิ์
- สัปดาห์ที่ 2: ประทับ ณ อนิมิสเจดีย์ ทรงยืนทอดพระเนตรต้นพระศรีมหาโพธิ์โดยไม่กระพริบพระเนตร
- สัปดาห์ที่ 3: ประทับ ณ รัตนจงกรมเจดีย์ ทรงดำเนินจงกรม
- สัปดาห์ที่ 4: ประทับ ณ รัตนฆรเจดีย์ ทรงพิจารณาพระอภิธรรม
- สัปดาห์ที่ 5: ประทับ ณ อชปาลนิโครธ (ใต้ต้นไทร) ทรงตอบคำถามของพราหมณ์
- สัปดาห์ที่ 6: ประทับ ณ สระมุจลินท์ (มีพญานาคมาขดแผ่พังพานปกป้องพระองค์จากพายุฝน)
- สัปดาห์ที่ 7: ประทับ ณ ต้นราชายตนะ (ต้นเกด) ทรงรับข้าวมธุปายาสก้อนจากพ่อค้า 2 คน คือ ตปุสสะและภัลลิกะ
เจดีย์พุทธคยาจึงไม่ได้เป็นเพียงสิ่งปลูกสร้างทางสถาปัตยกรรมที่งดงาม แต่ยังเป็นหมุดหมายทางประวัติศาสตร์และจิตวิญญาณที่สำคัญที่สุดแห่งหนึ่งของโลก เป็นสถานที่ที่ชาวพุทธทุกคนปรารถนาจะไปเยือนเพื่อสักการะบูชาสักครั้งหนึ่งในชีวิต
